Εισαγωγή στον Βουδισμό
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΒΟΥΔΑ
Σακιαμούνι: Ο Ιδρυτής του Βουδισμού
Το πραγματικό όνομα του Βούδα Σακιαμούνι (563-483 π.Χ.) ήταν Σιντάρτα και το επώνυμό του Γκαουταμά. Οποιαδήποτε άλλα ονόματα είναι στην πραγματικότητα τίτλοι, π.χ. Βούδας σημαίνει «φωτισμένος», Σακιαμούνι σημαίνει «σοφός των Σάκια» κ.λπ. Γεννήθηκε στο Καπιλαβάστου, την πρωτεύουσα ενός μικρού βασιλείου των Σάκια στους πρόποδες των Ιμαλαΐων. Πατέρας του ήταν ο βασιλιάς Σουντοντάνα και μητέρα του η Μάγια – μια λέξη που σημαίνει πλάνη – η οποία και πέθανε μία εβδομάδα μετά την γέννησή του. Παντρεύτηκε σε ηλικία δεκαεπτά ετών και ζούσε ευτυχισμένος στο παλάτι. Κάποια μέρα όμως ο Σιντάρτα έφυγε από την κατοικία του και βγήκε έξω για να συναντήσει τους υπηκόους του. Σε αυτήν την εκδρομή του συνάντησε έναν ανάπηρο άνθρωπο, ένα πτώμα σε αποσύνθεση, και έναν γέρο ασκητή. Από αυτές και από άλλες παρόμοιες εικόνες, τόσο διαφορετικές από την ευτυχία της βασιλικής αυλής, συγκλονίστηκε, κατάλαβε την πραγματικότητα του πόνου και της δυστυχίας των ανθρώπων και αναρωτήθηκε για το νόημα της ζωής. Σκέφτηκε πως ήταν ευθύνη δική του να δώσει μια απάντηση, όχι μόνο θεωρητική και φιλοσοφική αλλά και πρακτική για να ανακουφίσει τον πόνο αυτού του κόσμου. Έτσι, σε ηλικία 29 ετών, λίγο μετά την γέννηση του γιου του, εγκατέλειψε το βασίλειό του και έγινε περιπλανώμενος αναζητητής. Όπως ήταν το έθιμο εκείνη την εποχή, ο Σιντάρτα περιπλανήθηκε στις σπηλιές των διάσημων ερημιτών και στα απόμακρα άσραμ φημισμένων σοφών. Συναντήθηκε με πολλούς γιόγκι και γκουρού της εποχής του, έμαθε πολλά μυστικά της φύσης, αλλά τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής και του θανάτου, της αληθινής φύσης και του σκοπού της ύπαρξης του ανθρώπου καθώς και της δημιουργίας του απέραντου σύμπαντος παρέμειναν αναπάντητα.
Μαζί με μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων γιόγκι επιδόθηκε με ζήλο στον αυστηρό ασκητισμό, στον διαλογισμό και σε παρατεταμένες νηστείες. Για έξι χρόνια ασκούνταν στην ακραία λιτότητα και στην σκληρή αυτοπειθαρχία μέχρι που τελικά κατέρρευσε και υπήρχε ο φόβος να πεθάνει χωρίς να έχει πετύχει τον σκοπό του. Τέλος πεπεισμένος ότι τέτοιες πρακτικές δεν θα οδηγούσαν στην φώτιση που επιδίωκε, ο Σιντάρτα τις εγκατέλειψε δια παντός. Άλλαξε στάση, ακολούθησε την μέση οδό υιοθέτησε μια κανονική δίαιτα, αλλά συνέχισε τον διαλογισμό. Έτσι βίωσε τον βαθύ διαλογισμό κάτω από ένα μεγάλο δέντρο που ονομάζεται ασβαττά (ινδική ιερή συκιά). Μετά από τρεις ημέρες σε βαθύ διαλογισμό, λέγεται ότι έφθασε στην φώτιση και έγινε Βούδας. Κατάλαβε ξαφνικά ότι όλοι οι άνθρωποι είναι Βούδες, όλα τα όντα είναι φωτισμένα, αλλά δεν το γνωρίζουν! Έτσι, ο ίδιος δεν θεώρησε την φώτισή του ως επίτευξη, δεδομένου ότι ήταν πάντα Βούδας. Ακριβώς εκείνη την στιγμή κατάλαβε βαθιά αυτό που ήταν πάντα, δηλαδή μια φωτισμένη οντότητα.
Οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες και το Οκταπλό Μονοπάτι
Ο σοφός Σακιαμούνι θέλησε να κοινοποιήσει αυτήν την αποκάλυψή του στους ανθρώπους, αλλά ακόμη και οι αναχωρητές οι οποίοι μέχρι τότε ακούνταν μαζί του, δεν πείσθηκαν εύκολα από τα λόγια του. Περίμεναν μια σπουδαία φιλοσοφία, η οποία θα έδινε η λύση σε όλα τα προβλήματα. Είχε βρει την απόλυτη αλήθεια, αλλά ήταν τόσο απλή ώστε δεν γινόταν πιστευτή. Έφτιαξε, λοιπόν, ένα ορθολογικό σύστημα το οποίο και άρχισε να διδάσκει ταξιδεύοντας στις διάφορες πόλεις της Ινδίας. Εξηγούσε ότι εδώ σε αυτόν τον κόσμο δεν μπορεί κανείς να βρει την ευτυχία, παρά μόνο παροδικές ικανοποιήσεις και περισσότερο πόνο μέχρι να έλθει ο θάνατος. Βρήκε ότι η αιτία όλης της δυστυχίας του κόσμου είναι η επιθυμία. Ως εκ τούτου, πρέπει κανείς να απαλλαγεί από τις επιθυμίες, να εγκαταλείψει τις επιθυμίες. Για να το πετύχει αυτό πρέπει να κατανοήσει τις τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες του Βούδα. Η πρώτη αλήθεια λέει ότι όλη ύπαρξη συνοδεύεται από πόνο. Η δεύτερη αλήθεια λέει ότι η αιτία του πόνου είναι οι επιθυμίες και η λαχτάρα για την ικανοποίησή τους. Η τρίτη αλήθεια λέει ότι μέσω της τέλειας εξάλειψης της επιθυμίας, ο πόνος θα πάψει να υφίσταται. Η τέταρτη αλήθεια αναφέρει την Οκταπλή Ατραπό ως το μοναδικό μέσον για το σταμάτημα του πόνου. Η Οκταπλή Ατραπός είναι: ορθή αντίληψη, ορθή κρίση, ορθή ομιλία, ορθή συμπεριφορά, ορθή ζωή, ορθή προσπάθεια, ορθή σκέψη και ορθός διαλογισμός.
Πολλοί άνθρωποι δέχθηκαν με χαρά την νέα διδασκαλία του και σύντομα απέκτησε πολλούς μαθητές. Βασιλιάδες και φτωχοί, βραχμάνοι και παρίες, άνδρες και γυναίκες, άνθρωποι κάθε φυλής και μορφωτικού επιπέδου γίνονταν εξίσου δεκτοί σαν μαθητές. Πολλοί άνθρωποι άκουγαν τις ομιλίες (σούτρα) του και, σύμφωνα με την παράδοση, ακόμη και θεοί και άλλα μη ανθρώπινα όντα παρίσταντο στις συνάξεις του. Σιγά-σιγά δημιουργήθηκε γύρω του η πρώτη βουδιστική κοινότητα που συμπεριλάβανε πολλές χιλιάδες ανθρώπων. Αφού ίδρυσε έτσι την βουδιστική αδελφότητα (σάμγκα) για τους μοναχούς και τις μοναχές και τους δίδαξε την «Ευγενή Ατραπό» εισήλθε στο Νιρβάνα, δηλαδή σε μια κατάσταση πέρα από τον θάνατο και πέρα από την ανάγκη για επαναγέννηση.
Βουδισμός
Οι βουδιστές αποκαλούν την θρησκεία τους Αριαμάργκα, που σημαίνει «Ατραπός των Ευγενών». Κατά μία έννοια, είναι δύσκολο να την ορίσουμε ως θρησκεία, δεδομένου ότι δεν αποδέχονται την ύπαρξη ενός ανώτατου θεού. Δέχονται σίγουρα ότι υπάρχουν θεοί, αλλά το πεπρωμένο του Βούδα είναι ανώτερο από εκείνο των θεών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον λέγεται ότι ακόμη και οι θεοί συχνά πήγαιναν στα κηρύγματά του, επειδή αποκάλυπτε υπερβατικές καταστάσεις και κόσμους πέρα από την περιοχή των θεών. Υποστήριξε όμως ότι υπάρχει μια απόλυτη πνευματική Οντότητα που αγκαλιάζει ολόκληρο το σύμπαν, την οποία αποκαλούσε Σβαμπάβα (svabhava), που σημαίνει «Αυθύπαρκτο». «Μιλάω για έναν Σβαμπάβα», έλεγε στους μαθητές του, «πέρα από την λογική και τα φαινόμενα». Όλα τα βουδικά πεδία και οι αμέτρητοι κόσμοι υπάρχουν σε αυτόν τον Σβαμπάβα.
Οι βασικές αρχές του βουδισμού είναι: (1) Οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες σχετικά με την αιτία της δυστυχίας του κόσμου και την υπέρβασή της, (2) η Οκταπλή Ατραπός, (3) η θεωρία ότι η «πραγματικότητα» αποτελείται από τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου και την υποκειμενική ζωή και δεν υπάρχει κάποιο εγώ ή ψυχή πίσω τους, (4) όλα τα όντα είναι προσδεδεμένα σε έναν τροχό δώδεκα ακτίνων (νιντάνα), οι οποίες είναι οι αιτίες της ενσάρκωσης και (5) όταν μπορέσει κανείς να αποδεσμευτεί από αυτόν τον συνεχώς περιδινούμενο τροχό διαλύοντας τα φαινόμενα και υπερνικώντας τα εμπόδια, εισέρχεται στην αληθινή Πραγματικότητα ή Νιρβάνα. Εκτός από αυτές τις βασικές αρχές ο Βουδισμός έχει υιοθετήσει και τις ιδέες του ινδουισμού για το κάρμα και την μετενσάρκωση.
Οι Τέσσερις Σχολές του Βουδισμού
Η ιστορική εξέλιξη του βουδισμού μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις κύριες φάσεις: (1) Από τα μέσα του 6ου έως τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. είναι η φάση του πρώιμου Βουδισμού, ή Χιναγιάνα, στην οποία η διδασκαλία παρουσιάστηκε από τον Βούδα και καταγράφηκε από τους μαθητές του. (2) Από τον 1ο έως τον 7ο αιώνα μ.Χ. έχουμε τον χωρισμό του βουδισμού σε δύο μεγάλους κλάδους – Μαχαγιάνα και Γιογκατσάρα. (3) Μετά τον 7ο αιώνα εμφανίζεται η σχολή του θιβετανικού βουδισμού και το κινέζικο Τσ’αν (ή Ζεν).
Η πρώτη βουδιστική σχολή είναι το Χιναγιάνα (Μικρό Όχημα). Οι οπαδοί του Χιναγιάνα αποκαλούν την διδασκαλία τους Τεραβάντα (Theravada), που σημαίνει «Δρόμος των Πρεσβυτέρων». Το Χιναγιάνα παρουσιάζει κατά κύριο λόγο την πορεία προς την απελευθέρωση. Παρέχει μια ανάλυση της ανθρώπινης κατάστασης, της φύση της ύπαρξης και της δομής της ατομικότητας και προσφέρει μεθόδους για το ξεπέρασμα του πόνου. Το Τριπιτάκα (Τρία Καλάθια) είναι ο κανόνας της σχολής Χιναγιάνα, και αποτελείται από τα τρία μέρη: Βινάγια (Κανόνες και σχόλια), Σούτρα (κηρύγματα του Βούδα) και Αμπιντάρμα (ειδικές διδασκαλίες για την εκπαίδευση του νου).
Το Μαχαγιάνα (Μεγάλο Όχημα) είναι η δεύτερη σχολή. Ονομάζεται Μεγάλο Όχημα επειδή, χάρη στην πολύπλευρη προσέγγιση του ανοίγει τον δρόμο για την απελευθέρωση σε μεγάλο αριθμό ατόμων και εκφράζει πράγματι την πρόθεση των οπαδών του για την απελευθέρωση όλων των όντων. Η σχολή Μαχαγιάνα αποδίδει μικρότερη αξία στον μοναχισμό από ό,τι το Χιναγιάνα. Σε αντίθεση με τον πρώιμο Βουδισμό, εδώ ακόμη και ένας που δεν είναι μοναχός μπορεί να φθάσει στο Νιρβάνα. Για τους μαχαγιανιστές Νιρβάνα δεν σημαίνει μόνο απελευθέρωση από τον σαμσάρα (ατέλειωτος κύκλος των ενσαρκώσεων), αλλά κα την παραδοχή ότι από την ίδια την φύση του ο άνθρωπος είναι μία απελευθερωμένη οντότητα και άρρηκτα συνδεδεμένη με το Αυθύπαρκτο (Σβαμπάβα). Οι διδασκαλίες του Μαχαγιάνα περιέχονται στα Σούτρα (ομιλίες), μεταξύ των οποίων είναι μερικά από τα πιο βαθιά κείμενα του Βουδισμού. Το Μαχαγιάνα έχει ως βάση τις δέκα Παραμίτα (Τελειώσεις). Υπάρχουν έξι Παραμίτα: γενναιοδωρία (ντάνα), πειθαρχία (σίλα), υπομονή (κσάντι), ενέργεια ή άσκηση (βίρια), διαλογισμός (ντιάνα) και σοφία (πραγνιά).
Ο θιβετανικός βουδισμός ή Βατζραγιάνα (Διαμαντένιο Όχημα) είναι μια σχολή του βουδισμού που γεννήθηκε κυρίως στην βόρεια Ινδία και αναπτύχθηκε από το Μαχαγιάνα. Από εκεί έφθασε στο Θιβέτ, στην Κίνα και στην Ιαπωνία μαζί με το Μαχαγιάνα. Οι διδασκαλίες του Βατζραγιάνα συνιστούν μια εσωτερική παράδοση που συνδυάζει στοιχεία της γιόγκα και της αρχαίας θιβετανικής θρησκείας Μπον, με την πρώιμη βουδιστική σκέψη. Μεταξύ των πιο σημαντικών γραφών τους είναι το Γκουχιασαμάτζα Τάντρα και το Καλατσάκρα Τάντρα.
Διδασκαλία του Βούδα
Η διδασκαλία του Βούδα δόθηκε σε πέντε στάδια. Στο αρχικό στάδιο στις πρώτες τρεις εβδομάδες ματά την φώτισή του παρουσίασε το Αβαταμσάκα Σούτρα, κατανόησαν μόνο οι μποντισάττβα, επειδή ήταν πέρα από την νοητική ικανότητα των άλλων μαθητών. Στο δεύτερο στάδιο των δώδεκα ετών δίδαξε τα Αγκάμα, προτρέποντας τους οπαδούς του να εγκαταλείψουν την προσκόλληση στις έννοιες του εγώ και των φαινομένων, για να βιώσουν προσωρινά το Νιρβάνα. Αφού είχαν σημειώσει περαιτέρω πρόοδο, στο τρίτο στάδιο των οκτώ ετών δίδαξε τις δοξασίες που αποκαλούνται Βαϊπούλια (Εκτεταμένες) για να τους βοηθήσει να αναπτύξουν τον μαχαγιανικό νου. Αφού είχαν μυηθεί στο Μαχαγιάνα, δίδαξε τα Πραγνιά Σούτρα (Σοφές Ομιλίες) στην τέταρτη φάση των είκοσι δύο ετών για να ενδυναμώσει την έμφυτη σοφία τους, έτσι ώστε να μπορεί να εκδηλωθεί και να λειτουργήσει κανονικά. Στο πέμπτο στάδιο των οκτώ ετών, δίδαξε το Σούτρα του Λωτού (Πάντμα Σούτρα) για να ανοίξει ο νους τους στο Ένα Βουδικό Όχημα (Εκαγιάνα), που υπερβαίνει τα τρία οχήματα των σραβάκα, πρατυέκα μπούντα και μποντισάττβα, αποκαλύπτοντας τον μοναδικό δρόμο του Βούδα ώστε να μπορέσουν να αφυπνιστούν και να εισέλθουν σε αυτόν. Πριν φύγει από αυτόν τον κόσμο, τους δίδαξε σε μια μέρα και μια νύχτα το Μαχαπαρινιρβάνα Σούτρα (Σούτρα του Μεγάλου Νιρβάνα) αποκαλύπτοντας την τετραπλή απόλυτη πραγματικότητα της Αιωνιότητας, της Ευδαιμονίας, του Εαυτού και της Αγνότητας στο τελικό Νιρβάνα.
Σάμγκα, η Αδελφότητα των Βουδιστών
Τα μέλη της βουδιστικής αδελφότητας ονομάζονται σραβάκα (ακροατές). Υπάρχουν τέσσερις τύποι ακροατών ή μαθητών. Αυτοί είναι οι μαθητές που έχουν επιτύχει ένα από τα τέσσερα στάδια της φώτισης.
Ο σροταπάννα είναι αυτός που «έχει εισέλθει στο ρεύμα». Είναι το πρώτο στάδιο, το οποίο μπορεί να επιτευχθεί από έναν ένθερμο οπαδό. Εισέρχεται στο ρεύμα αυτός που έχει απαλλαγεί από τα δεσμά της ατομικιστικής θεώρησης, αλλά δεν έχει ακόμη ξεπεράσει τελείως τα πάθη του. Μπορεί να ξαναγεννηθεί έως και επτά φορές, μέχρι να πετύχει την απελευθέρωση. Ο σακριταγκάμιν (αυτός που θα έρθει για μια ακόμη φορά) αποτελεί το δεύτερο στάδιο της υπερκόσμιας ατραπού. Οφείλει να ξαναγεννηθεί μια ακόμη φορά πριν από την επίτευξη του Νιρβάνα. Ο αναγκάμιν (ο μη επανερχόμενος) είναι ο σραβάκα που δεν είναι αναγκασμένος να εσαρκωθεί ξανά σε αυτόν τον κόσμο, αποτελεί το τρίτο στάδιο της ατραπού. Ο άρχατ (άξιος ή καταστροφέας των δεσμών) είναι αυτός που έχει επιτύχει το υψηλότερο επίπεδο της χιναγιανικής σχολής. Η καρποφορία της κατάστασης του άρχατ είναι το Νιρβάνα. Ο άρχατ αποτελούσε το ιδανικό κατά την διάρκεια του πρώιμου βουδισμού. Σε αντίθεση με τον μποντισάττβα του Μαχαγιάνα που επιθυμεί να απελευθερώσει όλα τα όντα, στην περίπτωση του άρχατ η κύρια έμφαση δίνεται στην προσπάθεια να πετύχει την δική του σωτηρία.
Η Ατραπός των Μποντισάττβα
Στον μαχαγιανικό βουδισμό ο μποντισάττβα είναι ένα ον που επιζητεί την κατάσταση του Βούδα μέσω της συστηματικής άσκησης των παραμίτα (τέλειες αρετές), αλλά απαρνείται την είσοδο στο τελικό Νιρβάνα μέχρι να σωθούν όλα τα όντα. Ο καθοριστικός παράγοντας για την δράση αυτή είναι η συμπόνια (καρούνα) συνδυαζόμενη με την υψηλή ενόραση και σοφία. Η ιδέα του μποντισάττβα είναι ριζωμένη στην πίστη ότι πολλοί Βούδες εμφανίστηκαν κατά το παρελθόν στην γη και αναρίθμητοι άλλοι θα εμφανιστούν στο μέλλον. Πριν να γίνει κανείς Βούδας ζει και διδάσκει για μεγάλες χρονικές περιόδους ως μποντισάττβα. Σύμφωνα με το Μαχαγιάνα υπάρχουν δύο είδη μποντισάττβα: οι γήινοι και οι υπερβατικοί. Αυτό που διακρίνει έναν γήινο μποντισάττβα από τους συνανθρώπους του είναι η ευσπλαχνία και ο αλτρουισμός, καθώς και ο αγώνας του να πετύχει την φώτιση. Ο υπερβατικός μποντισάττβα έχει κατακτήσει τις έξι παραμίτα (τελειώσεις) και έχει πετύχει την κατάσταση του Βούδα, αλλά αναβάλλει την είσοδό του στο τελικό Νιρβάνα. Κατέχει την τέλεια σοφία και δεν υπόκειται πλέον στον σαμσάρα. Συχνά εμφανίζεται με διάφορες μορφές προκειμένου να οδηγήσει τα όντα στην οδό της απελευθέρωσης. Οι πιο σπουδαίοι από αυτούς τους υπερβατικούς μποντισάττβα είναι ο Αβαλοκιτεσβάρα, ο Μαντζούσρι και ο Μαϊτρέγια.
Τα δέκα στάδια της ατραπού των μποντισάττβα, όπως περιγράφονται από τον ίδιο τον Βούδα στο Σουρανγκάμα Σούτρα είναι τα ακόλουθα:
1. Μετά την επιδέξια κατανόηση της μεγαλειώδους Νόησης, αυτοί οι ενάρετοι συνειδητοποιούν την πλήρη βουδική κατάσταση του Ταθαγκάτα. Αυτό ονομάζεται στάδιο της αγαλλίασης όπου υπερνικούν όλα τα εμπόδια και εισέρχονται στην ατραπό της βουδότητας.
2. Τώρα αντιλαμβάνονται ότι όλες οι διαφοροποιήσεις συγχωνεύονται στην μοναδική ενότητα, η οποία επίσης χάνεται. Αυτό ονομάζεται στάδιο της αγνότητας.
3. Η έξοχη αγνότητα παράγει μεγάλη φωτεινότητα. Αυτό ονομάζεται στάδιο της φωτεινότητας.
4. Η τέλεια αντίληψη οδηγεί στην φωτεινή Νόηση. Αυτό ονομάζεται στάδιο της ακτινοβόλου σοφίας.
5. Η αντίληψη της κατάστασης πέραν της ενότητας και της διαφοροποίησης ονομάζεται στάδιο που είναι δύσκολο να κυριαρχηθεί.
6. Η εκδήλωση της αληθινής αδρανούς φύσης του Βούδα ονομάζεται στάδιο της εμφάνισης του Απόλυτου.
7. Η πλήρης διείσδυση στην περιοχή του Απόλυτου ονομάζεται στάδιο του απέραντου κόσμου.
8. Η πλήρης εκδήλωση του Ενός Απόλυτου Νου ονομάζεται στάδιο του ατάραχου κόσμου.
9. Η τέλεια λειτουργία του Απόλυτου Νου ονομάζεται στάδιο της Τέλειας Σοφίας. Επειδή αυτοί οι μποντισάττβα ασκούνται και εκπαιδεύονται με μεγάλη επιτυχία, αυτά ονομάζονται στάδια της επιτυχούς άσκησης.
10. Αυτοί τώρα αντιλαμβάνονται την κατάσταση στην οποία προστατευτικά νέφη ευσπλαχνίας καλύπτουν τον ωκεανό του Νιρβάνα. Αυτό ονομάζεται στάδιο των νταρμικών νεφών.
