Ν
| Νους | Νισαργκαντάττα Μάχαραζ |
| Ντάρμα | |
| Ντι, Τζον |
Έστι γαρ τι νοητόν, ο χρη σε νοειν νόου άνθει.
"Υπάρχει κάτι το νοητό, το οποίο πρέπει να κατανοήσεις με το άνθος του νου σου". – Χαλδαϊκά Λόγια.
Στην κοινότυπη καθημερινή έκφραση, ο "νους" είναι “η έδρα της συνείδησης, της σκέψης και της κρίσης ενός ατόμου”. Είναι το σύστημα των γνωστικών και συναισθηματικών φαινομένων και δυνάμεων που συνιστά την υποκειμενική ύπαρξη ενός ατόμου" (Oxford English Dictionary). Ο Σκωτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιούμ μας λέει ότι ο "νους είναι ένα είδος θεάτρου όπου διάφορες αντιλήψεις κάνουν διαδοχικά την εμφάνισή τους".
Υπάρχουν διάφορες απόψεις σχετικά με αυτό. Ορισμένοι φιλόσοφοι θεωρούν τον νου ως ξεχωριστή οντότητα· άλλοι, ψυχολόγοι και βιολόγοι, τον θεωρούν ως μηχανισμό, του οποίου ο εγκέφαλος και το νευρικό σύστημα είναι αναπόσπαστο μέρος. Η μια σχολή τον θεωρεί ως ένα είδος ανώτερης, μη-φυσικής δομής, ικανής για αυστηρή επιστημονική μελέτη, ενώ άλλες τον θεωρούν ως μια μορφή του εαυτού, που έχει την δική του ζωή.
Οι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν χρησιμοποιήσει τους όρους νους, ψυχή, κ.λπ., για να χαρτογραφήσουν την περιοχή του νου. Οι Δυτικοί φιλόσοφοι του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης υιοθέτησαν την εγκεκριμένη από το Βατικανό θεώρηση του Θωμά του Ακινάτη για τα ελληνικά συγγράμματα. Κατά τον 17ο αιώνα δημιουργήθηκαν δυο κλάδοι, δηλαδή η θεώρηση των οπαδών του Αριστοτέλη και εκείνη των ορθολογιστών της Κεντρικής Ευρώπης.
Νους Πρακτικός: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αυτός είναι ένας από τους δυο βασικούς τύπους γνώσης (ο άλλος είναι ο θεωρητικός νους). Ο πρακτικός νους μπορεί ως έναν βαθμό να θεωρηθεί ως το κλασικό ισοδύναμο της σύγχρονης λειτουργικής γνώσης και κινητικής δεξιότητας.
Νους Θεωρητικός: Για τους Έλληνες κλασικούς φιλόσοφους η φράση αυτή σημαίνει, έναν νου που, σαν θεός, θεωρεί όλο τον κόσμο και σκέφτεται αυτό που βλέπει. Όμως ο ορισμός αυτός πραγματικά δεν σημαίνει τίποτε, αν πριν δεν δοθεί η προσήκουσα σημασία στον «θεωρητικό βίο» που είναι ένας όρος του Αριστοτέλη για την τελειότητα στην ζωή. Και επειδή ο όρος «θεωρητικός» προέρχεται από την ελληνική λέξη "θεός", αυτός ο θεϊκός τρόπος σκέψης περιγράφεται από το επίθετο, ακριβώς όπως χρησιμοποιούμε την λέξη "θεωρητικός" σήμερα για την υψηλόφρονα «θεϊκή» προσπάθεια να κατανοήσει κανείς πώς λειτουργούν τα πράγματα. Για αυτόν τον λόγο ο θεωρητικός βίος των Ελλήνων παραδοσιακά μεταφράζεται ως "ζωή διαλογισμού και εποπτείας».
Ο Αναξαγόρας θεωρούσε τον Νου ως αιτία της κίνησης των πάντων. Αυτό ήταν που έκανε τον Αριστοτέλη να πει ότι "Σαν ένας σοβαρός στοχαστής ξεχώρισε από όσους είχαν προηγηθεί», και συχνά λέγεται ότι αυτός εισήγαγε το πνευματικό στην φιλοσοφία. Ο Αριστοτέλης, βέβαια, σχετικά με αυτό το απόσπασμα για τον νου, λέει: "Ο Αναξαγόρας χρησιμοποιεί τον νου ως από μηχανής θεό που ευθύνεται για την δημιουργία του κόσμου». Αναξαγόρας είπε, «Στο καθετί υπάρχει ένα μέρος από όλα τα άλλα, εκτός από τον Νου, γιατί αυτός υπάρχει μόνο σε κάποια πράγματα". Με αυτά τα λόγια ο Αναξαγόρας ξεχωρίζει τα έμψυχα από τα άψυχα πράγματα. Μας λέει ότι είναι ο ίδιος ο Νους που διέπει, δηλαδή κινεί όλα τα πράγματα που έχουν ζωή, τόσο στα μεγάλα όσο και στα μικρά.
Νους: ατομικός και συμπαντικός
Σύμφωνα με τους Ινδούς φιλοσόφους, στο μικροκοσμικό επίπεδο των ατομικών ψυχών, ο νους είναι η συνείδηση και οι ικανότητες της μνήμης, της επιθυμίας, της σκέψης και της νόησης. Ο ατομικός νους είναι τσίττα (νους, συνείδηση) και η τριπλή έκφρασή του ονομάζεται Ανταχκαράνα, "εσωτερικό όργανο" που αποτελείται από: 1) το μπούντι (νόηση ή ανώτερος αφηρημένος νους)· 2) αχανκάρα (αίσθηση του εγώ, εγωικότητα)· 3) μάνας (κατώτερος νους, ή νους που συνδέεται με τις επιθυμίες.
Με την πιο βαθιά έννοια, ο συμπαντικός ή κοσμικός Νους είναι το άθροισμα όλων των πραγμάτων, όλων των ενεργειών και εκδηλώσεων, όλων των μορφών, λεπτοφυών και χονδροειδών, ιερών και εγκόσμιων. Είναι το εσωτερικό και το εξωτερικό σύμπαν. Είναι το καθετί, εκτός από Εκείνο, δηλαδή τον εσωτερικό Εαυτό, ο οποίος είναι διαχρονικός, άμορφος, δίχως αιτία, χρόνο ή χώρο. Ο Εαυτός αναγνωρίζεται από τον Γνώστη μόνο εφόσον έχει πετύχει την Αυτοπραγμάτωση. Ο Εαυτός είναι η απερίγραπτη, υπέρτατη Πραγματικότητα. Ο νους στην πιο λεπτοφυή μορφή του είναι αδιαφοροποίητη Αγνή Συνείδηση, πρωταρχική ουσία, από την οποία αναδύονται οι μυριάδες μορφές ύπαρξης, έμψυχες και άψυχες.
Αυτός ο αγνός Νους, η πηγή των πάντων, φωτίζει συνεχώς όλα τα πράγματα με την ακτινοβολία του τέλειου φωτός του. Αλλά οι άνθρωποι του κόσμου δεν αφυπνίζονται σε αυτόν, παρατηρώντας μόνο αυτά που βλέπει, ακούει, αισθάνεται και γνωρίζει ο νους. Τυφλωμένοι από τις αντιλήψεις και την γνώση που αποκτούν μέσω των αισθήσεων, δεν βλέπουν την πνευματική λαμπρότητα της ουσιαστικής πηγής. Αν εξαλείψουν κάθε εννοιολογική σκέψη, ξαφνικά αυτή η ουσιαστική πηγή θα εκδηλωθεί σαν τον ήλιο που ανυψώνεται μέσα από το κενό και φωτίζει όλο το σύμπαν, χωρίς εμπόδια ή όρια. – Χουάνγκ Μπο, Η Διδασκαλία του Ζεν.
Για τον εσωτεριστή, ο νιους είναι απλώς μια λέξη που αντιπροσωπεύει μια όψη του ανθρώπου η οποία ανταποκρίνεται προς μια κατεύθυνση – στον εξωτερικό κόσμο των γεγονότων και των σκέψεων – αλλά που μπορεί εξίσου να ανταποκρίνεται στον κόσμο των λεπτοφυών ενεργειών και της πνευματικής ύπαρξης. Έτσι, υπάρχουν δύο κύρια μέρη του νου και βαθμίδες σκέψης. Πρώτον: ο συγκεκριμένος ή αναλυτικός νους με τον οποίον είμαστε όλοι εξοικειωμένοι, και τον οποίον χρησιμοποιούμε για να ερμηνεύσουμε και να οργανώσουμε τις πληροφορίες σχετικά με τον καθημερινό κόσμο, δηλαδή τις πληροφορίες που έρχονται σε εμάς από τις αισθήσεις. Και δεύτερον: ο αφηρημένος νους ή νους που συνθέτει, ο οποίος ασχολείται με τα σύμβολα, τις αρχές και τις αξίες, και ο οποίος είναι το όργανο που χρησιμοποιείται από τον Στοχαστή για να επικοινωνήσει με τον κόσμο του πνεύματος. Σχετικά μιλώντας, οι ιδέες είναι αφηρημένες και οι σκέψεις είναι συγκεκριμένες· και μία λειτουργία του συγκεκριμένου νου είναι να μετατρέπει τις ιδέες σε μορφές σκέψης και δράσης που μπορούν να εκφραστούν στον απτό καθημερινό κόσμο.
Δείτε επίσης την άποψη του Πλωτίνου εδώ.
Ο ινδουιστικός και βουδιστικός όρος ντάρμα (dharma) προέρχεται από την σανσκριτική ρίζα dhri, που σημαίνει “συντηρώ, μεταφέρω, κρατώ”. Συνεπώς ντάρμα είναι εκείνο “που περιέχει ή στηρίζει τον κόσμο”. Είναι ένας σύνθετος και περιεκτικός όρος με πολλά νοήματα, όπως: θείος νόμος, καθήκον, δικαιοσύνη, αγαθότητα και αλήθεια. Υπάρχουν τέσσερα κύρια είδη ντάρμα:
(1) Ρίτα Ντάρμα: Είναι ο συμπαντικός νόμος, η έμφυτη τάξη του σύμπαντος, οι νόμοι της ύπαρξης και της φύσης που περιέχουν και κυβερνούν όλες τις μορφές, τις λειτουργίες και τις διαδικασίες, από τα γαλαξιακά συμπλέγματα μέχρι την ικανότητα της νοητικής σκέψης και αντίληψης.
(2) Βάρνα Ντάρμα: Είναι ο κοινωνικός ή εθνικός νόμος. Βάρνα σημαίνει “φυλή, φατρία, κοινωνική θέση” κ.λπ. και βάρνα ντάρμα είναι το σύνολο των ατομικών υποχρεώσεων και ευθυνών του ατόμου μέσα σε ένα έθνος, σε μια κοινωνία, σε μια τάξη, σε ένα επάγγελμα και σε μια οικογένεια.
(3) Ασράμα Ντάρμα: Είναι τα καθήκοντα των ανθρώπων στα διάφορα στάδια της ζωής. Ο ανθρώπινος ή εξελικτικός ντάρμα είναι η φυσική διαδικασία της ωρίμανσης από την παιδική ηλικία ως τα γηρατειά μέσω της εκπλήρωσης των καθηκόντων σε καθένα από τα τέσσερα στάδια (ασράμα) της ζωής: (α) μαθητής (μπραχματσάρι), (β) οικογενειάρχης (γκριχάστα), (γ) ηλικιωμένος σύμβουλος (βαναπράστα) και (δ) ερημίτης (σαννιάσι).
(4) Σβαντάρμα: Είναι το προσωπικό μονοπάτι, το σύνολο των κανόνων που θέτει ο καθένας για τον εαυτό του. Ο Σβαντάρμα καθορίζεται από το σύνολο των περασμένων κάρμα και την συσσωρευτική επίδραση των άλλων τριών ντάρμα. Είναι η ατομική εφαρμογή του ντάρμα, που εξαρτάται από το προσωπικό κάρμα, και ανακλάται στην φυλή, στην κοινότητα, στα φυσικά χαρακτηριστικά, στην υγεία, στην διανόηση, στις ικανότητες και στις τάσεις, στις επιθυμίες, στην θρησκεία, στην οικογένεια και στον γκουρού του.
Ο Άτμα Ντάρμα είναι έμφυτος στον Εαυτό (Ατμάν). Για τον αληθινό Εαυτό δεν υπάρχει κανένας περισπασμός ούτε φόβος. Τα προβλήματα εμφανίζονται όταν υπάρχει κάποιος δεύτερος, εκτός του Εαυτού. Αν κατανοηθεί ότι ο Ατμάν είναι μοναδικός Εαυτός , ότι δεν υπάρχει δεύτερος, τότε δεν υπάρχει και φόβος. Ο άνθρωπος όμως συγχέει συνήθως τον ανάτμα ντάρμα (ντάρμα του μη-Εαυτού) με τον άτμα ντάρμα (ντάρμα του Εαυτού). Ας γνωρίσει λοιπόν τον Εαυτό και ας διαμένει σε αυτόν. – Συνομιλίες με τον Σρι Ραμάνα Μαχάρσι.
Το όνομα που δίνουν οι ινδουιστές στην θρησκεία τους είναι Σανατάνα-Ντάρμα, που σημαίνει “Αιώνια Σοφία”. Τόσο στον ινδουισμό όσο και στον βουδισμό ο όρος Ντάρμα σημαίνει συνήθως “Διδασκαλία” ή “Αληθινή Ατραπός”. Όλες οι αυθεντικές πνευματικές διδασκαλίες είναι εκδηλώσεις του Ντάρμα και παρόλο που μερικές μπορεί να είναι πιο βαθιές ή πλήρεις από άλλες, καμιά δεν εξαντλεί τον άπειρο πλούτο του Ντάρμα.
Για τους βουδιστές ο όρος Ντάρμα έχει περισσότερα νοήματα. Με την πλατιά έννοια καλύπτει τις διδασκαλίες του Βούδα που περιλαμβάνουν την δοξασία και τις μεθόδους της. Ο Βούδας λέει πως όταν ένας ζηλωτής γνωρίζει τον υπέρτατο ντάρμα, μπορεί να διασχίσει το ορμητικό ρεύμα που χωρίζει αυτόν τον κόσμο από τον πνευματικό κόσμο. Γι’ αυτό ο ντάρμα συχνά παρομοιάζεται με μια σχεδία. Ο έσχατος σκοπός της πρακτικής του ντάρμα είναι το νιρβάνα. Ο Βούδας λέει, “Ακριβώς όπως ο μεγάλος ωκεανός έχει μια γεύση, την γεύση του αλατιού, έτσι και αυτός ο ντάρμα έχει μια γεύση, την γεύση του νιρβάνα”.
Η πρακτική εφαρμογή του ντάρμα στο Ζεν συνίσταται στο σταμάτημα της ροής των σκέψεων ώστε να αποσπάσει τον νου από τα αισθητήρια όργανα, τα αισθητηριακά δεδομένα και την συνείδηση και να λειτουργήσει στην φυσιολογική του κατάσταση, χωρίς εμπόδια. – Τονγκ Τσία, Το Τραγούδι της Φώτισης.
Ο Βούδας περιγράφει τέσσερα στάδια προόδου για τα άτομα που ακολουθούν τον ντάρμα. (1) Αυτός που εισέρχεται στο ρεύμα (σροταπάννα), (2) αυτός που θα επιστρέψει μόνο μια φορά (σακριταγκάμιν), (3) αυτός που έχει εισέλθει στην ατραπό της μη επιστροφής (αναγκάμιν) και (4) αυτός που έχει φθάσει στην ατραπό της τελείωσης (άρχατ). Ο Βούδας είπε, “Όπως τα μεγάλα ποτάμια μόλις φθάσουν στον ωκεανό χάνουν το προηγούμενο όνομα και την μορφή τους και αναφέρονται απλώς σαν μεγάλος ωκεανός, έτσι και τα μέλη κάθε κοινωνικής τάξης μόλις μπουν στην ατραπό του ντάρμα και στην μαθητεία αποποιούνται τα προηγούμενα ονόματα και τις κοινωνικές διακρίσεις και αναφέρονται απλώς σαν μέλη της αδελφότητας (σάμγκα)”. Η εκπαίδευση στον ντάρμα είναι βαθμιαία, όπως και ο μεγάλος ωκεανός βαθαίνει βαθμιαία. Αυτό γίνεται επειδή ο ντάρμα είναι βαθύς, δύσκολα διακρίνεται και δύσκολα κατανοείται· είναι γαλήνιος, έξοχος, πέραν της διάνοιας, λεπτοφυής, ασύλληπτος ακόμη και για τον σοφό. Αυτός είναι ο ντάρμα που οδηγεί στην ευδαιμονία.
Ο 
Τζον Ντι (1527-1608) ήταν Άγγλος μαθηματικός και αστρονόμος, αποκρυφιστής και διάσημος ροδόσταυρος. Σπούδασε στο κολλέγιο St. John’s College και πήρε το δίπλωμά του το 1548. Μελέτησε για δυο χρόνια στην Λουβέν και στην Ρεμς και ύστερα πήγε στο Παρίσι όπου έδωσε διαλέξεις στα μαθηματικά. Επέστρεψε στην Αγγλία και προσλήφθηκε σαν δάσκαλος του βασιλιά Έντουαρντ VI, πιθανότατα σαν μαθηματικός, από όπου λάμβανε κρατική αμοιβή η οποία του επέτρεπε να συνεχίσει τις μοναδικές μελέτες του χωρίς πολλές οικονομικές δυσκολίες. Στις μελέτες του περιλαμβάνονταν η ναυσιπλοΐα, η οπτική, τα μαθηματικά και η φιλοσοφία, καθώς επίσης η αλχημεία, η αστρολογία, η μαντεία και η ερμητική φιλοσοφία. Εξαιτίας αυτών των μελετών του υποψιάζονταν ότι ασκούσε μαγεία και μετά την ενθρόνιση της Μαρίας Α΄ (Mary I), φυλακίστηκε με την κατηγορία της συνομωσίας εναντίον της ζωής της, αλλά τελικώς αποφυλακίστηκε το 1555. Αργότερα ο Ντι κέρδισε την υποστήριξη της Ελισάβετ Ι η οποία τον συμβουλευόταν μέχρι την ημέρα της στέψης της. Έκανε στην βασίλισσα μαθήματα για να μπορέσει να αντιληφθεί τη μυστική ερμηνεία των κειμένων του. Το 1578 η βασίλισσα τον έστειλε στο εξωτερικό για να συζητήσει με Γερμανούς ιατρούς και αστρολόγους σχετικά με την φύση της ασθένειάς της.
Ο Ντι υπήρξε υποστηρικτής του Γρηγοριανού Ημερολογίου και το 1583 έκανε υπολογισμούς για την πιθανή υιοθέτησή του από την Αγγλία. Συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη των μαθηματικών στην Αγγλία, όπως φαίνεται από τον πρόλογο «Mathematical Praeface» που έγραψε στο βιβλίο Γεωμετρικά στοιχεία του αρχαίου φιλόσοφου Ευκλείδη των Μεγάρων όπου ο Μπίλλινγκσλυ μετέφρασε για πρώτη φορά τα έργα του Ευκλείδη στην αγγλική γλώσσα. Άλλα έργα του Ντι είναι Η Ιερογλυφική Μονάδα και Τα Μυστικά των Ροδοσταύρων.
Ο Ντι ενδιαφέρθηκε πολύ για όλες τις όψεις της μαγείας και της αλχημείας. Για τον σκοπό αυτόν εργαζόταν συχνά με τους λεγόμενους “κρυσταλλοσκόπους”, δηλαδή εκείνους που χρησιμοποιούσαν τις δυνάμεις του μεντιουμισμού για να επικοινωνήσουν με πνευματικές οντότητες ή Διάνοιες. Το 1581 άρχισε να συνεργάζεται με έναν αλχημιστή ονόματι Έντουαρντ Κέλλυ ο οποίος υποστήριζε ότι είχε ανακαλύψει την φιλοσοφική λίθο και ότι επικοινωνούσε με τα πνεύματα. Οι επικοινωνίες αυτές γίνονταν μέσω κρυσταλλοσκοπίας και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ίδιος ο Κέλλυ ήταν ένας πολύ ασυνήθιστος ψυχικός. Ο Ντι με τον Κέλλυ έζησαν και εργάστηκαν από το 1583 ως το 1589 στην Πολωνία και στην Βοημία κάτω από την προστασία του Άλμπερτ Λάσκι, παλατίνου του Σιραντέζ, ασχολούμενοι με την κρυσταλλοσκοπία, την αλχημεία και την μαγεία.
Ο Ντι επέστρεψε στην Αγγλία το 1589 και η βασίλισσα και οι φίλοι του τον βοήθησαν στις οικονομικές δυσκολίες του. Την περίοδο αυτή αφοσιώθηκε στις μελέτες του, στην κρυσταλλομαντεία, στην αστρολογία, στην αλχημεία, στα ταλμουδικά μυστήρια και στις ροδοσταυρικές θεωρίες. Προσπάθησε να εισχωρήσει στα μυστήρια του ελιξιρίου της ζωής και της φιλοσοφικής λίθου. Ζούσε σε απομόνωση και ήταν απόλυτα αφιερωμένος στις μυστικιστικές αναζητήσεις του. Λέγεται ότι είχε πολλά οράματα τα οποία του αποκάλυψαν ανώτερες πραγματικότητες. Το 1595 έγινε φύλακας του Κολεγίου του Μάντσεστερ μέχρι το 1604, οπότε επέστρεψε στο Μορτλέικ και πέθανε σε κατάσταση μεγάλης ένδειας.
Ινδός σοφός και πνευματικός δάσκαλος (1897-1981). Γεννήθηκε και μεγάλωσε στο χωριό Κανταλγκάον, νότια της Βομβάης. Σε ηλικία 18 ετών πήγε στην Βομβάη με σκοπό να βρει δουλειά και να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του. Δούλεψε για ένα διάστημα σαν υπάλληλος και αργότερα άνοιξε ένα μικρό μαγαζί όπου πουλούσε κυρίως τσιγάρα. Είχε κάποια επιτυχία και άνοιξε και άλλα τέτοια μικρά μαγαζιά. Σε ηλικία 27 ετών παντρεύτηκε και έκανε τέσσερα παιδιά.
Το 1933 γνώρισε τον μελλοντικό γκουρού του, σρι Σινταραμεσβάρ, ο οποίος του είπε, «Δεν είσαι αυτό που νομίζεις ότι είσαι» και τον συμβούλευσε να ασχοληθεί με το θέμα της αυτογνωσίας. Στο βιβλίο του Είμαι Εκείνο (κεφ. 75), γράφει: «Ο γκουρού μου με πρόσταξε να ασχοληθώ με την αίσθηση του “είμαι” και να μην προσέχω τίποτε άλλο. Εγώ απλώς υπάκουσα. Δεν ακολούθησα καμιά ιδιαίτερη μέθοδο αναπνοής ή διαλογισμού ή μελέτης των γραφών. Ό,τι κι αν συνέβαινε απέσυρα την προσοχή μου από αυτό και παρέμενα στην αίσθηση του “είμαι”. Μπορεί να φαίνεται πολύ απλό, ακόμη και χοντροκομμένο. Ο μόνος μου λόγος να το κάνω ήταν ότι ο γκουρού μου το είχε πει. Ωστόσο λειτούργησε!»
Ο Νισαργκαντάττα έφθασε στην αυτεπίγνωση και μετά από δυόμισι χρόνια, όταν πέθανε ο δάσκαλός του, έγινε ο διάδοχός του στην παράδοση των «Εννέα Δασκάλων» (Ναβνάτ Σαμπραντάγια). Το 1937 άφησε την οικογένειά του και ξεκίνησε για μια πνευματική αναζήτηση ταξιδεύοντας σε διάφορα μέρη της Ινδίας. Μετά από έναν χρόνο γύρισε πάλι στην Βομβάη και από το 1951 άρχισε να δέχεται μαθητές. Σύντομα έγινε διάσημος και πολλοί Δυτικοί στοχαστές τον επισκέφτηκαν και επηρεάστηκαν βαθιά από τις διδασκαλίες του.
Είστε η συνείδηση και από αυτήν την συνείδηση γεννιέται όλο το σύμπαν. Θεωρούμε τον εαυτό μας ως άτομο και έτσι αυτό που είναι απεριόριστο, το περιορίζουμε σε ένα ασήμαντο πράγμα. Το άπειρο υποβιβάζεται σε ένα μόνο σώμα. Αυτό είναι όλο το πρόβλημά μας. – Η Εμπειρία της Κατάστασης του Τίποτε.
Ο δρόμος του Μάχαρατζ είναι άμεσος και αποτελεσματικός και οδηγεί κατευθείαν στην αντίληψη της αληθινής ύπαρξης του ανθρώπου. Εκτός από το προαναφερόμενο έργο του, Είμαι Εκείνο, άλλα βιβλία σχετικά με τις διδασκαλίες του είναι Το Νέκταρ της Αθανασίας, Η Εμπειρία της Κατάστασης του Τίποτε., Το Υπέρτατο Γιατρικό κ.λπ. Όλα τα έργα του είναι καταγραφές από διδασκαλίες που είχε δώσει στους μαθητές του.