Επιστημονική Μελέτη της Συνείδησης
Πώς να κάνετε την μελέτη της συνείδησης επιστημονικά προσιτή
Πρέπει να επανεξετάσουμε την ιδέα της «αντικειμενικότητας» στην έρευνα
Από τον Tam Hunt
Παραδόξως η σύγχρονη επιστήμη κυριαρχείτο για μεγάλο χρονικό διάστημα από την ιδέα ότι το να είμαστε επιστημονικοί σημαίνει να αφαιρέσουμε την συνείδηση από τις εξηγήσεις μας, ώστε να είμαστε "αντικειμενικοί". Αυτό ήταν το σκεπτικό πίσω από τον μπηχαβιουρισμό, μια νεκρή τώρα θεωρία της ψυχολογίας που οδήγησε αυτήν την τάση στην υπερβολή.
Οι συμπεριφοριστές ή μπηχαβιουριστές, όπως ο John Watson και ο B.F. Skinner, απέφυγαν σχολαστικά να συζητήσουν τι σκέφτονταν, επιδίωκαν ή τι ήθελαν τα υποκείμενά τους, είτε ήταν άνθρωποι είτε ζώα, και αντίθετα επικεντρώθηκαν εξ ολοκλήρου στην συμπεριφορά. Σκέφτηκαν ότι επειδή είναι αδύνατο να γνωρίζουμε με βεβαιότητα τις σκέψεις στο μυαλό των άλλων ανθρώπων ή των ζώων, θα πρέπει απλώς να τις αγνοήσουμε στις θεωρίες μας. Ισχυρίζονταν ότι μπορούμε να είμαστε πραγματικά επιστημονικοί μόνο αν επικεντρωθούμε αποκλειστικά σε αυτό που μπορεί να παρατηρηθεί και να μετρηθεί άμεσα, δηλαδή στην συμπεριφορά.
Ο Erwin Schrödinger, ένας από τους βασικούς αρχιτέκτονες της κβαντομηχανικής στις αρχές του 20ου αιώνα, στο φιλοσοφικό έργο του Νους και Ύλη που εκδόθηκε το 1958, χαρακτήρισε την προσέγγιση αυτή ως: «αρχή της αντικειμενικότητας» και την εξέφρασε σαφώς:
"Με [την αρχή της αντικειμενικότητας] εννοώ... μια συγκεκριμένη απλοποίηση που υιοθετούμε για να καταλάβουμε το απείρως περίπλοκο πρόβλημα της φύσης. Χωρίς να το γνωρίζουμε και χωρίς να είμαστε αυστηρά συστηματικοί γι' αυτό, αποκλείουμε το θέμα της γνώσης από τον τομέα της φύσης που προσπαθούμε να καταλάβουμε. Πάμε εμείς οι ίδιοι πίσω στην θέση ενός θεατή που δεν ανήκει στον κόσμο, ο οποίος με αυτήν την διαδικασία γίνεται ένας αντικειμενικός κόσμος».
Ωστόσο, ο Schrödinger αναγνώρισε τόσο το πρόβλημα όσο και την λύση. Αναγνώρισε ότι η «αντικειμενικότητα» είναι απλώς μια απλούστευση, η οποία είναι ένα προσωρινό βήμα στην πρόοδο της επιστήμης όσον αφορά την κατανόηση της φύσης.
Και καταλήγει: "Η επιστήμη πρέπει θεμελιωθεί εκ νέου. Χρειάζεται προσοχή".
Βρισκόμαστε τώρα σε ένα σημείο – κι αυτό φαίνεται σε έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό στοχαστών που τελικά συμφωνούν με τον Schrödinger – όπου πρέπει να εγκαταλείψουμε κατά περίπτωση την αρχή της αντικειμενικότητας. Είναι καιρός να χρησιμοποιήσουμε μια «αρχή υποκειμενικοποίησης» και να κατανοήσουμε όχι μόνο το ήμισυ της πραγματικότητας – τον αντικειμενικό κόσμο – αλλά το σύνολο: τον εξωτερικό και τον εσωτερικό κόσμο.
Η επιστήμη της συνείδησης έχει γνωρίσει μια αναγέννηση τις τελευταίες δεκαετίες και η μελέτη του νου μας – συνείδηση/υποκειμενικότητα – έχει γίνει τελικά μια αξιοσέβαστη αναζήτηση. Ωστόσο, είναι ακόμη δύσκολο να προσδιοριστούν τα είδη των δεδομένων και τα είδη των πειραμάτων που πρέπει να θεωρούμε έγκυρα στην μελέτη της συνείδησης.
Αποσπώμεθα από την ιδέα ότι μόνο η "αντικειμενική" επιστήμη είναι έγκυρη. Αναπτύσσουμε τώρα ένα νέο σύνολο προτύπων για να αντικαταστήσουμε την "αντικειμενικότητα". Αυτά τα νέα πρότυπα βασίζονται στην έννοια της "διυποκειμενικής" επικύρωσης. Αυτός ο φανταστικός όρος σημαίνει απλώς ότι αναγνωρίζουμε πως όλα τα "αντικειμενικά" δεδομένα είναι δεδομένα που μπορούμε να συζητήσουμε και να αποφανθούμε ως κοινότητα επιστημόνων αν θα τα θεωρήσουμε ως ακριβή και συναφή και συνεπώς "αληθή". Η αλήθεια είναι "διυποκειμενική" και όχι αντικειμενική. Δεν υπάρχει "θέα από το πουθενά". Υπάρχει πάντα κάποια προοπτική, κάποιο θέμα.
Αυτό είναι το επιστημολογικό "δύσκολο πρόβλημα" που κρύβεται πίσω από το οντολογικό "δύσκολο πρόβλημα". Το πρώτο λέει: «Τι είδους δεδομένα και ερωτήματα πρέπει να υποβάλουμε για να κατανοήσουμε την φύση της συνείδησης; Πώς η επιστήμη εκλογικεύει αυτό που σε τόσους πολλούς και για τόσον πολύ καιρό φαίνεται να είναι ένα επιστημονικά δυσεπίλυτο πρόβλημα;» Το δεύτερο είναι η πλέον γνωστή αναδιατύπωση του κλασικού προβλήματος νου/σώματος που πρότεινε ο David Chalmers στο βιβλίο του Ο συνειδητός Νους: Προς μια θεωρία συνείδησης, που εκδόθηκε το 1996.
Ο βραβευμένος με Νόμπελ Gerald Edelman και ο Giulio Tononi κατέστησαν το επιστημολογικό πρόβλημα σαφές στο βιβλίο τους Ένα Συνειδητό Σύμπαν, έκδοση 2001:
"Η συνείδηση δημιουργεί ένα ιδιαίτερο πρόβλημα που δεν απαντάται σε άλλους τομείς της επιστήμης. ... Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε δεν είναι μόνο να κατανοήσουμε πώς η συμπεριφορά ή οι γνωστικές λειτουργίες ενός άλλου ανθρώπου μπορούν να εξηγηθούν από την άποψη της λειτουργίας του εγκεφάλου του.... Δεν προσπαθούμε απλώς να συνδέσουμε μια περιγραφή κάποιου πράγματος εκεί έξω με μια πιο εξελιγμένη επιστημονική περιγραφή. Αντίθετα, προσπαθούμε να συνδέσουμε μια περιγραφή με κάποιο πράγμα εκεί έξω – τον εγκέφαλο – με κάτι εδώ μέσα – μια εμπειρία, την δική μας ατομική εμπειρία, που μας συμβαίνει όντας συνειδητοί παρατηρητές".
Έτσι, η μελέτη της συνείδησης απαιτεί μια χαρτογράφηση ανάμεσα σε δύο πολύ διαφορετικούς τομείς: έναν αντικειμενικό (δηλαδή "δι-υποκειμενικό") μετρήσιμο κόσμο εκεί έξω και έναν υποκειμενικό εσωτερικό κόσμο που είναι δύσκολο να μετρηθεί. Πώς αυτοί οι κόσμοι αντιστοιχούν ο ένας στον άλλον; Ποιες φυσικές δομές σχετίζονται με την συνείδηση και γιατί; Πόσο κάτω από την αλυσίδα της ύπαρξης εκτείνεται η συνείδηση;
Θα ήθελα όμως να προτείνω εδώ ότι, ενώ η μελέτη της υποκειμενικότητας, ως φυσικού φαινομένου, είναι διαφορετική σε κάποιον βαθμό, επειδή στρέφει τον ίδιο τον φακό της συνείδησης στον εαυτό της, δεν διαφέρει σε είδος από άλλα επιστημονικά αντικείμενα μελέτης. Το λογικό συμπέρασμα είναι ένα ευρέως χρησιμοποιούμενο εργαλείο στην επιστήμη, επειδή πολύ σπάνια γνωρίζουμε τι συμβαίνει "πραγματικά" σε όποιους τομείς της επιστήμης κι αν επικεντρωνόμαστε. Βγάζουμε συμπεράσματα όλη την ώρα, με βάση τις καλύτερες διαθέσιμες πληροφορίες. Ο νευροεπιστήμονας Christof Koch τονίζει εύστοχα αυτό το σημείο στο νέο βιβλίο του The Feeling of Life (Το Αίσθημα της Ζωής).
Ορισμένοι νευροεπιστήμονες και φιλόσοφοι αναπτύσσουν τώρα διάφορα εργαλεία για την μέτρηση της παρουσίας και του τύπου της συνείδησης – μερικά από τα οποία ανέλυσα στο τελευταίο δοκίμιο μου. Όλα αυτά τα τεστ εξαρτώνται από τα εύλογα συμπέρασματα. Δεν μπορούμε να γνωρίσουμε άλλη συνείδηση εκτός από την δική μας. Ένας συνάδελφος, ψυχολόγος, ο Jonathan Schooler στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στην Σάντα Μπάρμπαρα, μου είπε ότι "μια σημαντική πτυχή της επιστήμης πρώτου προσώπου είναι η αναγνώριση των βασικών αρχών που προκύπτουν από την ίδια την εμπειρία και στην συνέχεια την εξέταση των επιπτώσεων που μπορεί να έχουν για την επιστήμη γενικότερα". Αυτός και άλλοι επιστήμονες κατατάσσουν την «επιστήμη πρώτου προσώπου» και την «μεταεπιστήμη» σε αυτές τις κατηγορίες.
Συνοψίζοντας, αν παραβλέπουμε τον νου στην φύση, αγνοούμε τον εαυτό μας – επειδή ο «κόσμος» είναι για τον καθέναν από εμάς μια ολόκληρη δημιουργία του δικού μας νου, αλλά με βάση τα ασταμάτητα δεδομένα που λαμβάνουμε από τον αντικειμενικό κόσμο. Αυτό που κερδίζουμε αποδεχόμενοι την υποκειμενικότητα ως μέρος της φύσης είναι μια πληρέστερη επιστήμη. Ο ανθρώπινος νους είναι, σύμφωνα με αυτήν την νέα αντίληψη της επιστήμης, ένα φυσικό προϊόν της εξέλιξης του νου και της ύλης, που είναι απλώς δύο όψεις του ιδίου πράγματος. Οι ανθρώπινες διάνοιες αντιπροσωπεύουν την πιο πολύπλοκη μορφή του νου σε αυτήν την γωνιά του σύμπαντός μας, από όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε. Είμαστε, λοιπόν, ιδιαίτεροι στην πολυπλοκότητα των διάνοιών μας, αλλά δεν είμαστε ξεχωριστοί ποιοτικά από την υπόλοιπη φύση και τον άπειρο αριθμό των πολύ λιγότερο πολύπλοκων διανοιών που συνθέτουν την φύση: τον κόσμο γύρω μας.
Βρισκόμαστε τώρα σε ένα σημείο όπου οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι που μελετούν την συνείδηση μπορούν να ανασκουμπωθούν και να ασχοληθούν με την εξέταση της φύσης της συνείδησης στις πολλές εκδηλώσεις της και τα δεδομένα αυτά, με την σειρά τους, θα ανατροφοδοτήσουν τις θεωρίες της συνείδησης, την πραγματικότητα γενικότερα, σε έναν συνεχή χορό ανοιχτής αλήθειας.
Σχετικά με τον συγγραφέα
Ο Tam Hunt είναι νομικός (Νόμοι και πολιτική ανανεώσιμων πηγών ενέργειας), πλήρους απασχόλησης σχολιαστής (που συνδέεται με το Τμήμα Εγκεφάλου και Γνωστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στην Σάντα Μπάρμπαρα) της φιλοσοφίας του νου, της φιλοσοφίας της βιολογίας και της φιλοσοφίας της φυσικής.